Tản mạn về thành ngữ: "Sư tử Hà Đông"

Được đăng bởi Bich Nga | Chuyên mục: Cửa sổ kiến thức

Ngày nay, cụm từ “sư tử Hà Đông” phổ biến đến nỗi thoạt nghe ai cũng biết nó ám chỉ một người đàn bà hung dữ, ghen tuông, đặc biệt là trong quan hệ vợ chồng. Vậy câu thành ngữ này có xuất xứ từ đâu?

Một số người nhầm lẫn từ “Hà Đông” ở đây là một địa danh của miền Bắc nước ta. Thực ra câu thành ngữ này bắt nguồn từ tiếng Hán, chính xác hơn là từ một bài thơ của thi sĩ Tô Đông Pha đời Tống.

Tích xưa kể rằng Trần Quý Thường (hiệu là Long Khâu cư sĩ) – bạn của Tô Đông Pha – là một người sùng đạo Phật và rất sợ vợ. Vợ của Trần Quý Thường là Liễu thị, vốn có tiếng ghen tuông, hung hãn, mỗi lần quát chồng thì tiếng hét của bà ta làm chồng run rẩy, rơi cả gậy thiền. Lúc bấy giờ Tô Đông Pha đang bị đi đày ở Hoàng Châu, rất thiếu thốn cơ cực, có viết bài thơ sau gửi bạn mình để cười cái thân phận khổ lụy của hai người:

“Đông Pha tiên sinh vô nhất tiền
Thập niên gia hỏa thiêu phàm duyên
Hoàng kim khả thành hà khả tắc
Chỉ hữu sương bính vô do huyền
Long Khâu cư sĩ diệc khả liên
Đàm Không thuyết Hữu dạ bất miên
Hốt văn sư tử Hà Đông hống
Trụ trượng lạc thủ tâm mang nhiên"

(Đông Pha tiên sinh không một tiền
Mười năm đèn lửa xin hai bên
Hoàng kim làm được sông lấp được
Chỉ có tóc sương không chịu đen
Long Khâu cư sĩ cũng vô duyên
Bàn Không bàn Có thức suốt đêm
Bỗng nghe sư tử Hà Đông rống
Hốt hoảng tâm thần rơi gậy thiền)

Bài thơ thể hiện lối ví von đầy ẩn ý thâm nho của Tô Đông Pha. Nguyên cụm từ “sư tử hống” bắt nguồn từ một pháp môn của nhà Phật: tương truyền Phật tổ sinh ra là đã nói được ngay, một tay chỉ lên trời, một tay chỉ xuống đất, tiếng vang như sư tử gầm đánh động tâm thức người phàm để họ giác ngộ. Tô Đông Pha dùng cụm từ này vừa để ám chỉ sự sùng đạo Phật của Trần Quý Thường vừa tả tiếng hét lớn của Liễu thị. Còn chữ “Hà Đông” là dựa theo câu thơ sau của thi sĩ Đỗ Phủ đời Đường: “Hà Đông nữ nhi thân tính Liễu” (nghĩa là “người con gái đất Hà Đông họ Liễu”). Vì vợ Trần Quý Thường cũng họ Liễu nên Tô Đông Pha mới gọi là “sư tử Hà Đông”.

Về sau, người đời vẫn dùng cụm từ “sư tử Hà Đông” để chỉ người đàn bà hung dữ. Cách nói này cũng khá phổ biến trong tiếng Việt.

Trong tiếng Anh, từ “tigress” ngoài nghĩa đen là “cọp cái” còn có nghĩa bóng là “người đàn bà hung dữ”, có thể dùng tương đương với thành ngữ “sư tử Hà Đông”.

7.2008